قانلی بولاغ” یادگار معماری صفوی

کاروانسرای قانلی بولاغ در در گوشه جنوب شرقی روستای مرزی قانلی بولاغ (سرباز وطن) و در بخش ارشق شهرستان مشگین شهر واقع شده است. این بنا در عهد صفوی و به احتمال زیاد در زمان شاه عباس به سبک چهار ایوانی ساخته شده و به کاروانسرای شاه عباسی نیز معروف است.کاروانسرای قانلی بولاغ در ابتدا به عنوان پناهگاهی برای استراحت کاروانیان بوده و تا حدود ۸۰ سال پیش عشایر منطقه از این مکان به عنوان خانه مسکونی قشلاقی استفاده می کرده اند. مساحت کل بنا ۲۰ هزار و ۲۴۷ متر مربع و مساحت حیاط مرکزی آن ۶۴۰ متر مربع است و درب ورودی از ایوان جنوبی باز می شود.پیرامون حیاط ۲۴ اتاق جهت تبادل کالا و استراحت مسافرین طراحی شده و هشت شترخان و بارانداز برای نگهداری شتر ها و کالاها و چهار فضا برای خدمت رسانی و سه حجره در بین هر دو شتر خان جهت استقرار همراهان و نگهبانان طراحی شده است.این کاروان سرا در زمینی به مساحت ۸۰۰ متر مربع احداث شده و مصالح به کار رفته در آن از سنگ و آجر است این بنا دارای حیاط و هشت تالار مستطیل شکل بوده که سقف بنا به صورت رومی ‌و گهواره‌ای پوشش داده شده است.

محور تبادلات تجاری با کشورهای همسایه شمالی

واقع شدن قانلی بولاغ در مسیر جاده‌ ابریشم و در نقطه‌ی صفر مرزی جمهوری آذربایجان و ایران دو ویژگی منحصر به فرد مکان این کاروانسرا است.کاروانسرای قانلی بولاغ در زمان صفویان از اهمیت زیادی برخوردار بوده و همواره مورد استفاده‌ی تجار و بازرگانان ایرانی که با کشورهای شمالی از جمله روسیه در ارتباط بودند قرار می‌گرفته و تا عهد قاجار رونق تجاری ویژه ای داشته است.  این اثر با شماره ۱۰۰۹۰۱۶ در فهرست ملی آثار کشور به ثبت رسیده است.

کاروانسرای قانلوبلاغ دردهستان ارشق شمالی –بخش ارشق مشگین شهر درروستایی به همین نام واقع شده است .این کا روانسرا از شمال وشرق به جمهوری آذربایجان ،از غرب به جاده آسفا لته اردبیل ،بخش ارشق رزی (=رضی )واقع شده. کلمه کاروانسرا مشتق (کاروان یا کاربان) به معنی گروه مسافران (قافله قاطرچی)است که به صورت دست جمعی مسافرت می کنند وکلمه (سرای ) نیز به معنی خانه ومکان می باشد. با توجه به کاربرد توسعه وگسترش کاروانسرها درایران می توان علت پیدایش کاروانسرها را حمایت از کاروانیان دانست درتمام دوره های تاریخی ایران نخستین آرزوی امرای ایرانی یا خارجی که به مدت کوتاهی بریک منطقه فرمانروایی می کردند این بودکه ازدورترین نواحی قلمرو حکومتشان بتوانند اخباری رابه آسانی وباسرعت تحصیل نمایند.بنابرین همیشه چاپارهایی درراه بودندوحتی باوسایل بصری {ازجمله آتشگاهها}اخبار را مانندتلگراف از نقطه ای به نقطه  دیگر می رساندند نمونه ای از این ایستگاههای نظا می قدیمی در منطقه خیاومی توان قلعه کهنه در تپه طبیعی کنار شهر وقلعه نقدوزدر جاده مشکین واهر رانام برد بر طبق منابع تاریخی بنیاد کاروانسرها درایران از زمان هخامنشی آغاز می شود ولی ازآن زمان تا حالا کاروانسرها که در آذربایجان بجای مانده باشد وجود ندارد عصر طلایی وشکوفایی احداث کاروانسراهای زیبا از زمان سلسله صفوی آغاز می شود . رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راهها و شهرهای زیارتی مثل آرامگاه شیخ صفی در اردبیل و آرامگاه شیخ حیدر در خیاو (مشگین شهر) با عث گردید که بنیاد کاروانسراها و معماری و تزیینات معماری تحولات جدیدی را آغاز نماید . این کاروانسرا در زمینی به مساحت ۴۰*۴۰و به شکل مربع در زمان صفویان و به احتمال زیاد در زمان شاه عباس ساخته شده است و شامل اطاقهای کوچکی است که به آسانی گرم می شوند و در شبهای سرد زمستان در زمان صفویان اهمیت فراوان فوق العاده ای برای کاروانیایی که بخاطر مبادلات بازرگانی با کشورهای شمالی از جمله روسیه در آمد ورفت بودند مورد استفاده قرار می گرفت .در دوران قاجار نیز اهمیت را حفظ کرده و مامن خوبی برای مسافران بخصوص هنگام طوفانها و سقوط بهمن ها در میان راههای کوهستانی به شمار می آمد. با اینکه در این کاروانسرا محل استراحت مسافران جدا از اصطبل ها می باشد ولی در بسیاری از اوقات به دلیل تراکم جمعیت مسافران در این کاروانسرا اشخاص با حیواناتشان به هم زیر یک طاق بسر می بردند در داخل پناهگاههای این کاروانسرا طاقچه های را در یک طرف دیوار تعبیه کرد ه اند که اشیایی را که باید نزدیک دست باشد روی آن قرار بدهند مسارن بعضی موقع ها به سبب بهمن ها و طوفانهای شدید مجبور می شدند چندین روز در این پناهگاه اقامت کنندو سعی می کردند از به هدر رفتن گرما جلوگیری نمایند ولی با این حال سوراخهای کو چکی در روی طاق یا سقف پناهگاه تعبیه کردهان تا هوای کثیف بتواند از آن خارج شود.کاروانسرای قانلو بولاغ دارای حیاط می باشد و ساختمانهای آن به صورت تالار مستطیل شکل است که با طاق رومی به صورت گهواره پوشیده شده است درون تالارها در ضلع شمالی طاقچه های چهار تایی ، در  ضلع شرقی طاقچه های ۵ تایی و در ضلع جنوبی طاقچه های ده تایی تعبیه شده است.معمولا هر کاروانسرا باید دارای چاه آب و آب انباری باشد که گاهی در وسط کاروانسرا و زمانی خارج از محدوده ، جهت تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته می شد . آب مورد نیاز کاروانسرای قانلی بلاغ  در حدود دویست و پنجاه متری خارج از محوطه ی آن به طرف غرب از چشمه ی به اسم قانلی بلاغ تامین می شده است  و الان هم آن چشمه  موجود است . در این کاروانسرا اصطبل ها در قسمت جنوب و شرق محوطه ی آن ساخته شده و اطاق های مسافران جدا از آنه ر قسمت شمالی آن می باشد .نقطه ی جالب تئجه اینکه این کاروانسرا در حاشیه روستای به همین نام ساخته شه است و یا اینکه بعد از احداث این کاروانسرا از روستاهای اطراف آمدند و در حاشیه این کاروانسرا خانه هایی را ساخته اند .در این کاروانسرا برای فع نیازمندیهای مسافرین و روستاییان اطراف ، یک سری دکان جهت خرید وفروش کالاهای کاروانی بو جود آمده بوده اند.در ضلع جنوب شرقی این کاروانسرا در دون دیوارهای اطاق ها اطصبلها محل های وسیعی را برای  افروختن آتش ایجاد کرده بوده اند .زیرا این مطنقه ، منطقه ای کوهستانی می باشد ودر  زمستانها سرمای زیاد موجب تلف شدن حیوانات می شد .بخاطر بهداشت عمومی آبریزگاه در گوشه حیاط کاروانسرا بوده است مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسرا از آجر و سنگ بوده و آجرهایی به ابعاد ۲۰*۲۰ در آن بکار رفته است سقف کاروانسرا نوک تیز و شیب دار است. فعلاً از این بنا با توجه به تخریب بخش هایی از آن استفاده خاصی بعمل نمی آید ولی در صورت مرمت و تعمیر می توان از آن به عنوان مرکز آموزش جهت روستائیان یا بازارچه مرزی بهره برد . این بنا  در حال حاضر تحت مراقبت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است و کلیه امور ثبتی آن اقدام و بخش های نیز مرمت و بازسازی شده است. با توجه به اینکه این بنا تنها کاروانسرا و بنای چهار ایوانی در استان اردبیل است مطالعات آسیب شناسی ، تهیه طرح ، ساماندهی ، مرمت ، حفظ و نگهداری و استحکام بخشی از آن جهت مطالعات باستانشناسی حائز اهمیت می باشد . همچنین با توجه به اینکه این اثر باستانی قسمتی از تاریخ گذشته و حائز اهمیت بودن این منطقه ازلحاظ سوق الجیشی  و درگاه تبادلات اقتصادی و فرهنگی با کشورهای دیگر منطقه را می رساند  نیاز به اهتمام بیشتر مسئولین این امر در مورد مرمت و بازسازی کامل و شناساندن آن به عنوان یک اثر تاریخی در سطح کشور هستیم.

برگرفته از کتاب ( خیاو گمشده تاریخ)—–نویسنده:سلیمان نوبختی خیاوی